Zapraszamy serdecznie do czytania i udostępniania darmowego e-booka autorstwa Reginy Pazdur “Łyżkarstwo na Łemkowszczyźnie”.
Celem publikacji nie jest jedynie przybliżenie łyżkarstwa na Łemkowszczyźnie z akcentem na stronę materialną tego procesu. Spotkania i rozmowy z setkami osób, które odbyłam w ostatnich siedmiu latach w ramach pracy w Archiwum Nowicy-Przysłup i Archiwum Gminy Andrychów wpłynęły na mnie tak, że nie chcę mówić o jakimkolwiek rzemiośle nie koncentrując się przede wszystkich na osobach potrafiących dane czynności wykonywać. Ważne stały się dla mnie historie tych osób, ich narracje; to, co zapamiętali i to w jaki sposób mówią o przeszłości Łemkowszczyzny. Pamięć. Istotnym stało się dla mnie zaprezentowanie biogramów (chociażby szczątkowych) i przybliżenie sylwetek osób, które nadal potrafią wyrabiać drobne przedmioty z drewna metodami tradycyjnymi a także tych, którzy już odeszli a byli niegdyś biegli w swym fachu.
Praca nad publikacją możliwa była dzięki stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z zakresu twórczości ludowej na rok 2023. Powstała w oparciu o badania etnograficzne przeprowadzone głównie we wsiach uważanych za centrum łemkowskiego łyżkarstwa[1]: Nowicy (z przysiółkiem Przysłop[2]) Leszczynach, Kunkowej. Ale nie tylko – także w pobliskich wsiach Bielanka (ze względu na jednego z mieszkańców zajmującego się produkcją gontów) oraz Oderne (gdzie doprowadziły mnie rozmowy z rzemieślnikami przeprowadzone w trakcie badań). Badania w Nowicy prowadzę od 2016 r., terenem nowym były pozostałe miejscowości, w których badania przeprowadziłam w 2023 r. Podczas pracy w terenie korzystałam ze spójnego systemu metod opartych na tradycyjnej metodzie etnograficznej. Miałam do dyspozycji liczne techniki zbierania danych zgrupowane w kategorie odsyłające do sfer podstawowych umiejętności: obserwacji, prowadzenia wywiadu i analizy danych zastanych. Stosowałam obserwację uczestniczącą a także nieustrukturyzowane, otwarte, pogłębione wywiady oraz analizę źródłowych pierwotnych i wtórnych danych zastanych.
Książka powstała również w oparciu o wyniki kwerend muzealnych i archiwalnych przeprowadzonych na przestrzeni lat 2017–2023 w: Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, Muzeum Etnograficznym w Krakowie, Muzeum Regionalnym PTTK w Gorlicach, Sądeckim Parku Etnograficznym, Pracowni Dokumentacji i Informacji Etnograficznej (Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego), Zagrodzie Maziarskiej w Łosiu (oddział Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach) i Archiwum Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Szczególnie pomocne, zarówno przy tworzeniu biogramów nieżyjących łyżkarzy jak i przy opisie samej technicznej strony dawnego tradycyjnego łyżkarstwa, okazały się być archiwalne wywiady z osobami zajmującymi się obróbką drewna w Nowicy, Przyłopiu, Kunkowej, Leszczynach i Bielance. Były one przeprowadzone przez studentki i studentów, pod kierunkiem Romana Reinfussa, z nieistniejącej już dziś Katedry Etnografii i Etnologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie (dalej KEiE UMCS), przez okres 1,5 miesiąca w terminie od maja 1962 r. do lutego 1966 r[3]. Jedną z osób biorących udział w owych badaniach[4] była Halina Piasecka (Wilczyńska)[5], autorka niepublikowanej pracy magisterskiej z 1966 r. zatytułowanej „Produkcja przedmiotów drewnianych i handel nimi we wsiach łemkowskich powiatu gorlickiego”, wiele wnoszącej do niniejszej publikacji[6].
(…)
Gdy początkiem roku 2023 przystępowałam do przygotowywania niniejszej publikacji a także strony internetowej (lyzkarstwo.pl) poświęconej łyżkarstwu na Łemkowszczyźnie byłam przekonana, że zadanie to (mówiąc kolokwialnie) „jest owszem wymagające, ale do zrobienia”. Teraz końcem tego roku wiem, że aby wyczerpać temat i w pełni wykorzystać zebrany materiał (terenowy i źródłowy) potrzebne są dodatkowe miesiące pracy. Żywię nadzieję, że wersja papierowa publikacji będzie poszerzona nie tylko o rozdział poświęcony nieodległej historii omawianych wiosek (od lat 60. XX w. po współczesność) i dokładniejsze opracowanie zgromadzonego materiału ale także o wyniki kwerend w kolejnych placówkach takich jak Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, Archiwum Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk czy Skansen Wsi Pogórzańskiej w Szymbarku[7]. W pierwszej kolejności poszerzenia wymagają zagadnienia związane z biografiami i historiami łyżkarzy, którzy zostali pominięci w tej publikacji (ze względu np. na brak możliwości spotkania się celem przeprowadzenia wywiadu). W kolejnej te dotyczące: drewna/surowca (sposobów pozyskiwania go na przestrzeni lat); zdobnictwa wyrobów; obrzędów związanych z handlem; roli i wpływu spółdzielni w Ryglicach, Żurowej i Gorlicach na pracę łyżkarzy. Moim marzeniem jest, aby uzupełniona, poszerzona publikacja została w przyszłości przetłumaczona na język łemkowski.
W tym miejscu chciałabym serdecznie raz jeszcze podziękować wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania tej książki, rozmówcom i rozmówczyniom – łyżkarzom i łyżkarkom, pracownikom i pracowniczkom miejsc odwiedzonych przeze mnie (celem przeprowadzenia kwerendy). (…) Dziękuję Stanisławowi Ciokowi za możliwość zamieszczenia fotografii jego autorstwa w publikacji oraz Łukaszowi Gieruszczakowi za skład. Przede wszystkim jednak bardzo dziękuję mojemu mężowi Maciejowi Kudłacikowi za nieustające wsparcie i pomoc na każdym z etapów prac a także synowi Nikodemowi, za świeże spojrzenie na „pisanie etnografa/ii”. To dzięki ich wsparciu jestem zachęcona by temat łyżkarstwa na Łemkowszczyźnie poszerzyć w swych rozważaniach o nową perspektywę badawczą związaną z kategorią pamięci i tworzoną przez Łemków kulturą pamięci[8]. Wiele pracy przede mną, ale i dużo za mną.
Dziękuję.
Regina Pazdur – fragment publikacji
[1] R. Reinfuss, Łemkowie. Opis etnograficzny, „Wierchy”, Rok czternasty, 1936, s. 16.
[2] Oficjalna nazwa przysiółka brzmi Przysłop. Za: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części, Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 października 2019 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części, część IV, s. 1712, https://www.gov.pl/web/mswia/wykaz-urzedowych-nazw-miejscowosci-i-ich-czesci.
[3] Materiały te nie są znane w Archiwum UMCSu w Lublinie. Finalnie, po długich poszukiwaniach, dotarłam w 2023 r. do pozostałych materiałów z owych badań; niestety do czasu wydania niniejszej publikacji, wciąż nie ustalono, w jaki sposób i na jakich warunkach mogłyby być mi udostępnione.
[4] Oprócz np. Marii Brylak (wówczas jeszcze nie Załuskiej) wybitnej etnografki, więcej: https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-maria_brylak_zaluska.
[5] Piasecka H., Produkcja przedmiotów drewnianych i handel nimi we wsiach łemkowskich powiatu gorlickiego, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem profesora dr Romana Reinfussa, Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, Katedra Etnografii i Etnologii, Lublin 1966.
[6] Ze wzruszeniem i wdzięcznością wspominam również samo spotkanie z Haliną Piasecką-Wilczyńską, przez lata związaną z MBL w Sanoku, które doszło do skutku w 2023 r. dzięki innej etnografce z tej placówki Danucie Blin-Olbert.
[7] Placówka ta gromadzi eksponaty nie tylko związane ze wsią pogórzańską. Ze względu na bliskie sąsiedztwo z Łemkowszczyzną posiada również eksponaty z tego regionu.
[8] Por. P. Trzeszczyńska, Łemkowszczyzna zapamiętana. Opowieści o przeszłości i przestrzeni, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 8.
