Nowickie muzealia Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
W Państwowym Muzeum Etnograficznym (PME) w Warszawie podczas kwerendy 31.03. 2017 r. udało się sfotografować wszystkie 19 muzealia etnograficzne pochodzące z Nowicy a znajdujące się w zasobie placówki.
Z tego miejsca raz jeszcze serdecznie dziękujemy panu Aleksandrowi Bratkowi Rybotyckiemu z Działu Etnografii Polski i Europy PME za okazaną pomoc zarówno podczas kwerendy, wykonywania fotografii jak i procedury uzyskiwania bezpłatnej licencji na ich wykorzystanie.
Regina Pazdur
GRZEBIEŃ DO LNU
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów): PME 33467; materiał: drewno; technika: wykonanie ręczne
opis: Grzebień do obrywania lnu, wykonany z jednego kawałka drewna, niestarannie obrobiony. Część pracująca o kształcie prostokątnym. Uchwyt wydłużony o kątach prostych. Nasada obejmuje ok. 1/3 całości, odznaczona progiem; przy krawędzi zewnętrznej lekko sfazowana. Zęby zwężające się o kształcie ostrosłupów.
(Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970); Data nabycia przez PME: 27.06.1968
wymiary: wysokość: 57 cm; długość 29,5 cm; szerokość 26 cm.
autorka fotografii: Regina Pazdur©
NÓŻ DO FUGOWANIA GONTÓW
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów): 33452; materiał: drewno; technika: wykonanie ręczne
opis PME: Nóż do parzenia gontów. Narzędzie przystosowane do pracy dwustronnej, kształtem zbliżone do litery T. Część pracująca wykonana z rozklepanego na końcach, zaostrzonego i odpowiednio uformowanego i zawiniętego płaskownika. Gonty mocowano na stole, wycinano-“parzono” dwustronnym nożem. Trzonek drewniany w przekroju poprzecznym owalnym. Część pracująca osadzona w wyciętym rowku. (A. Robotycki)
komentarz : Wśród łyżkarzy ze wsi Nowica z którymi przeprowadzano wywiady w 2016 i 2017 r. a także w literaturze dotyczącej łyżkarstwa w Nowicy [1] nie pojawia się określenie „parzenie gontów” – występuje „paszenie gontów”; nie stosuje się nazwy „nóż do fugowania gontów” a „struh” lub „szpucha”[2]. (Regina Pazdur)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968; Wymiary: wysokość: 15,5 cm, długość: 27 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
[1] „ (…) Po nadaniu gontowi odpowiedniego kształtu przystępowano do paszenia czyli wycinania w szerszej jego części pachy: tj. szczeliny, w którą przy układaniu na dachu wchodzi węższy brzeg następnego gontu. Pachę (inaczej fugę lub szpuhę wycina się narzędziem zwanym struh. M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 153)
[2] H. Piasecka, 1966, Produkcja przedmiotów drewnianych i handel nimi we wsiach łemkowsich powiatu gorlickiego, Lublin: niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem profesora dr Romana Reinfussa przy Katedrze Etnografii i Etnologii UMCS w Lublinie. Archiwum UMCS, s. 36
UCHWYT DO STRUGANIA GONTÓW
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33453; materiał: drewno, metal; technika: wykonanie ręczne
opis PME: “Konik” do strugania gontów – uchwyt składa się z dwóch części drewnianych połączonych wpustowo i połączonych metalowym kołkiem. Mocowanie gontu w czasie obróbki ułatwione jest przez osadzenie gontu na zamocowanych w podstawie trzech metalowych ostrzy i jednego w części w kształcie kulki. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
komentarz: W literaturze dotyczącej łyżkarstwa w Nowicy [3] oraz w opracowaniach Muzeum Etnograficznego w Krakowie [4] obiekt ten nazywany jest „hrab”. We wspomnianej literaturze nie pojawia się określenie „Konik”. (Regina Pazdur)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968; Wymiary: szerokość: 7,5 cm, długość: 35,5 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
[3] „Przed I wojną światową, a sporadycznie w okresie międzywojennym, przy produkcji gontów w lesie do przytrzymywania deseczek przy struganiu używano tak zwanego hrabu. Prymitywniejsza jego forma polegała na tym, że w pień żywego drzewa, posiadającego na odpowiedniej wysokości naturalną odrośl zwaną krywulą, wprawiano deskę długości około 80 cm. Deskę umieszczano poziomo w ten sposób, że jeden jej koniec zaopatrzony w pionowo sterczące gwoździe wystawał wydatnie poza drzewo akurat pod krywulą Obrabiany gont wkładano między odrośl a uzębioną deskę tak, że zaczepiał się on o gwoździe. Wtedy, naciskając go podczas strugania ku dołowi, można było swobodnie pracować posługując się obiema rękami. W późniejszej formie hrabu naturalną odrośl zastępowano specjalnie obrobionym kawałkiem drzewa o sierpowatym kształcie, który wprawiano prostopadle w poziomą deskę” M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 152-153.
[4] „Archaiczność narzędzia w którym główną rolę odgrywa zakrzywiona odrośl, czyli krywula, nie jest tak archaiczna – składają się na nie również cztery kawałki metalu: ten w krywuli jest najważniejszy bo to trójkątne ostrze noża ma zadanie wycinać rowki w gontach potrzebnych na pokrycie dachu. Trzy pozostałe ostre kawałki metalu wbite w krawędź deski też kłócą się z epoką kultury drewnianej. Skąd taka rozrzutność? (w kobylicy w tym miejscu znajduje się zwykła drewniana deseczka). Zapewne narzędzie to było bardziej uniwersalne niż nam się zdaje i służyło też do obróbki łyżek – produktu regionalnego Nowicy. Ostrza na krawędzi pełniły funkcję unieruchamiającą obrabiany przedmiot aby pod wpływem pracy ośnikiem drewno było prawidłowo zestrugane http://etnomuzeum.eu/Obiekty,216_hrab.html
NÓŻ TOKARSKI
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów): 33455; materiał: żelazo, drewno; technika: wykonanie ręczne przez kowala z Uścia
opis PME: Nóż wykonany przez kowala, o skośnym ostrzu, wbity w struganą ręcznie drewnianą rękojeść. Służył do wyrobu łyżek i wrzecion na drewnianej tokarni. Nazwa gwarowa dłutko. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
komentarz : nazwa własna po łemkowsku: dołoto (Regina Pazdur)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968; Wymiary: wysokość: 27 cm, ostrza 12 cm; szerokość: 5 cm,
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
NÓŻ DO ŁYŻEK
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33456; materiał: żelazo, drewno; technika: kowalska, toczenie
opis PME: Nóż do wyrobu łyżek, ostrze noża wyrobu kowalskiego, z rękojeścią połączone przez nabicie. Rękojeść toczona, wzmocniona skuwką. Tego rodzaju noże, z dobrze naostrzonymi ostrzami służyły do wyrobu łyżek (bez udziału tokarni), strugania trzonków. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
komentarz: nazwa własna po łemkowsku: niż do wżyci; do dnia dzisiejszego (2023 r.) używa się noża o tym kształcie i proporcjach przy ręcznej produkcji łyżek (Regina Pazdur)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968; Wymiary: wysokość: 36 cm, ostrza 23 cm; szerokość: 3,3 cm,
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
SKOBLICZKA
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33457; materiał: metal, drewno; technika: kowalska, toczenie, obróbka metalu, wykonał kowal z Uścia
opis PME: Narzędzie wykonane przez kowala z grzbietu starej kosy. Występ ostrza skobliczki wpuszczony jest w otwór rozwiercony w rękojeści i zaklinowany drewnianym kołkiem. Skobliczka służyła do wycinania konchy w drewnianych łyżkach. Nazwa gwarowa ryżec. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
komentarz: Podczas badań terenowych przeprowadzonych we wsi w ostatnich latach nie zanotowano ani jednego przypadku posługiwania się nazwą „skobliczka” (“skrobliczka”) ; Nazwa „skobliczka” (“skrobliczka”) nie występuje też w literaturze przedmiotu dotyczącej nowickiego łyżkarstwa; nazwy własne omawianego narzędzia żywe wśród mieszkańców i obecne w literaturze przedmiotu to: riżec, ryżec. W bartnictwie skobliczką nazywano podobne do riżca narzędzie (ale jednak różne bo o kształcie tulei) służące do wyrównywania powierzchni wewnętrznej barci.
Data nabycia przez PME: 27.06.1968; Wymiary: długość 43 cm; ostrza 6,6 cm,
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
SKOBLICZKA
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33458; materiał: metal, drewno; technika: kowalska, toczenie, obróbka metalu, wykonał kowal z Uścia
opis PME: Narzędzie wykonane przez kowala z grzbietu starej kosy. Występ ostrza skobliczki wpuszczony jest w otwór rozwiercony w rękojeści i zaklinowany drewnianym kołkiem. Skobliczka służyła do wycinania konchy w drewnianych łyżkach. Nazwa gwarowa ryżec. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
komentarz: Podczas badań terenowych przeprowadzonych przez R. Pazdur w ostatnich latach nie zanotowano ani jednego przypadku posługiwania się nazwą „skobliczka” (“skrobliczka”) ; Nazwa „skobliczka” (“skrobliczka”) nie występuje też w literaturze przedmiotu dotyczącej nowickiego łyżkarstwa; nazwy własne omawianego narzędzia żywe wśród mieszkańców i obecne w literaturze przedmiotu to: riżec, ryżec. W bartnictwie skobliczką nazywano podobne do riżca narzędzie (ale jednak różne bo o kształcie tulei) służące do wyrównywania powierzchni wewnętrznej barci.
Data nabycia przez PME: 27.06.1968; Wymiary: długość 43 cm; ostrza 6,6 cm,
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
SZABLON DO ŁYŻEK
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33459
materiał: drewno; technika: struganie
opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 24,5 cm; szerokość 4,4 cm,
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
SZABLON DO ŁYŻEK
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33460
materiał: drewno; technika: struganie
opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 29,5 cm; szerokość 6,4 cm,
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
SZABLON DO ŁYŻEK
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33461
materiał: drewno; technika: struganie
opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 41 cm; szerokość 10,5 cm,
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
SZABLON DO ŁYŻEK
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33462
materiał: drewno; technika: struganie
opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 35,3 cm;
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
ŁYŻKA
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33463
materiał: drewno osikowe; technika: żłobienie, struganie
wykonał: Romaniuk Michał (Romanik)
opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść wykonana techniką strugania, płaska.
Koncha owalna wystrugana za pomocą skobliczki, w przekroju poziomym owalna. Rękojeść wydłużona, zwężająca się ku krańcowi, o ostrych krawędziach.
Barwa naturalna drewna. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 29,6 cm; szerokość 5,9 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
ŁYŻKA
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33464
nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu
materiał: drewno osikowe; technika: żłobienie, struganie
wykonał: Romaniuk Michał (Romanik)
opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść wykonana techniką strugania, płaska.
Koncha owalna wystrugana za pomocą skobliczki, w przekroju poziomym owalna. Rękojeść wydłużona, zwężająca się ku krańcowi, o ostrych krawędziach.
Barwa naturalna drewna. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)
Komentarz: Nowiccy łyżkarze nie używają słowa „koncha” a czarka lub jidało; z kolei na rękojeść mówią trzonek lub derżak[5]. Łyżkarze strugają czarkę łyżki riżcem a nie skobliczką. Komentarz dotyczy wszystkich prezentowanych muzealiów etnograficznych “łyżka”
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 29,5 cm; szerokość 5,6 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
[5] Badania terenowe przeprowadzone przez R. Pazdur w 2016 i 2017 r. ; M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 154.
ŁYŻKA
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33465
materiał: drewno osikowe; technika: żłobienie, struganie
wykonał: Romaniuk Michał (Romanik)
opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść toczona na tokarni ręcznej /napędem za pomocą sznurka i sprężynującej gałęzi/. Koncha zbliżona w przekroju poziomym do owalu, poszerzana wykonana nożem i skobliczką. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 41,7 cm; szerokość 7,7 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
WRZECIONO
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33466
nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu
materiał: drewno osinowe; technika: tokarska
wykonał: Romaniuk Michał (Romanik)
opis PME: Wrzeciono wykonane techniką toczenia na ręcznej tokarni /”z gałęzią”/. Prześlik wytoczony osobno i nasadzony na wrzeciono, zdobiony brązowym ołówkiem /dziewięć równoległych centrycznych pasków/. Barwa naturalna drewna.. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 27 cm; prząśnika 5 cm; szerokość 5,6 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
LASKA
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33522
materiał: leszczyny; technika: struganie
opis PME : Laska niewykończona. Rękojeść w stadium kształtowania związana powrozem z łyka. Laska z rękojeścią podwiązaną łykiem w celu odpowiedniego uformowania.
Wykonana przez dziadka pasącego bydło na pastwisku (Krzysztof Chojnacki 07.1968/ wpisała: Małgorzata Jaszczołt)
komentarz: opis obiektu 33523
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 89 cm; szerokość 5,6 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
LASKA
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33523
materiał: leszczyny; technika: gięcie
opis PMR: Laska z pręta leszczynowego o wygiętej i okorowanej rękojeści. Laska wykonana na pastwisku przez dziadka pasącego bydło. (Krzysztof Chojnacki 07.1968/ wpisała: Małgorzata Jaszczołt)
opis obiektu 33522
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: długość 89 cm; szerokość 5,6 cm
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
STÓŁ DO FUGOWANIA GONTÓW
nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33451
materiał: drewno; technika: brak danych
opis PME: brak danych
komentarz: Nazwa urządzenia to stolec do paszenia. „Stolec do paszenia jest to ława, na której gont unieruchamia się klinami między czterema wbitymi w deskę kołkami, wyznaczającymi jego długość i grubość. Pracujący siada na ławie okrakiem, mając gont przed sobą” za: M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 153.
Data nabycia przez PME: 27.06.1968
Wymiary: brak danych
Autorka fotografii: Regina Pazdur©
TOKARNIA DO ŁYŻEK I WRZECION
